سوريا له‌به‌رده‌م گۆڕانكاريدايه‌؛سێ هه‌رێم و يه‌ك وڵات

ناوەندی هەواڵ

به‌پێی لێدوانێکی گرنگ و سەرنجڕاکێشی "حەمەد بن جاسم بن جابر ئال سانی"، سەرۆک وەزیران و وەزیری دەرەوەی پێشووی قەتەر، ئەگەری دابەشبوونی سوریا بۆ چەند قەوارەیەکی جیاواز لە ئارادایە. 

ئەم لێدوانە، کە لە پۆستێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس بە ناونیشانی "دابەشکردنی سوریا و چارەنووسی وڵاتانی کەنداو" بڵاوکرایەوە، هۆشدارییەکی جدی بوو سەبارەت بە داهاتووی وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەتی سوریا، لە سایەی گرژییە بەردەوامەکانی ناوچەکەدا. 

پۆستەکە بە خێرایی کاردانەوەی فراوانی لێکەوتەوە و مشتومڕێکی گەورەی لە سۆشیال میدیای عەرەبیدا دروست کرد، کە تێیدا هەزاران بەکارهێنەر بیروڕای جیاوازیان دەربارەی ئەم ئەگەرە خستەڕوو.

 شرۆڤەکارانی سیاسی و چاودێرانی دۆخی ناوچەکە، بە وریاییەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو کەسایەتی و لایەنانەی لە ڕابردوودا ڕۆڵى سەرەکییان لە تێکدانی سەقامگیری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گێڕاوە، ئێستا هەست بە مەترسییەکی گەورە دەکەن. 

ئەم مەترسییە لەوەدایە کە ئاگری ناسەقامگیری و دابەشبوون، کە خۆیان لە دروستکردنیدا بەشدار بوون، وڵاتەکەی خۆشیان بگرێتەوە. 

ئەوەش دەریدەخات کە دابەشبوونی سوریا تەنها بابەتێکی ناوخۆیی نییە، بەڵکو کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆی لەسەر تەواوی هاوکێشە جیۆپۆلەتیکییەکانی ناوچەکە دەبێت و دەکرێت ببێتە سەرەتای گۆڕانکارییەکی گەورەتر لە نەخشەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

 قیەکانی "حەمەد بن جاسم"، وەک زەنگێکی ئاگادارکەرەوە، گرنگیی قەیرانی سوریا و کاریگەرییە ئەگەرییەکانی لەسەر ئاسایشی هەرێمایەتی دووپات دەکاتەوەدابەشبوونی کێڵگە نەوتی و غازییەکانی سوریا بە یەکێک لە وڵاتە مامناوەندەکانی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز دێتە هەژمار، بەڵام بوونی یەدەگی ئەو دوو سامانە سروشتییە، وا له‌و وڵاته‌ دەکات ببێتە بەرهەمهێنەرێکی گرنگ، بەتایبەتی لە غازی سروشتیدا. 

زۆربەی کێڵگە نەوتییەکانی ئەو وڵاتە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا، لە ژێر کۆنترۆڵی ئەمریکا و چاودێری هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)دان. 

هاوکات ڕوسیا، لە ڕێگەی ڕژێمی پێشووی سورییەوە، سەرپەرشتی زۆربەی کێڵگە گازییەکانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی وڵاتەکە و ئیمتیازاتی گەڕان بەدوای غاز و دەرهێنانی لە کێڵگە دۆزراوەکانی لە کەناراوەکانی سوریا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا دەکرد.

 پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ناوخۆیی سوریا لە ساڵی 2011، ڕۆژانە نزیکەی 380 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهات.

سیناریۆکانی داهاتووی سوریا و نەخشەی جیۆسەربازی داهاتووی سوریا و ئه‌گه‌ره‌كانی:

1.قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی و سەقامگیری: ئەم سیناریۆیە ئاماژە بە گواستنەوەیەکی هێمنانە دەکات بەرەو سەقامگیری سیاسی.

2.سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ و ناسەقامگیری:

ئەمەيان ئەگەری پەرەسەندنی توندوتیژی و ناسەقامگیری زیاترە.

3.دابەشبوونی سوریا بۆ سێ یان چەند هەرێمێک:

ئەم سیناریۆیە باس لە دابەشبوونی وڵاتەکە دەکات بەسەر چەند ناوچەیەکی جیاوازدا. لە ئێستادا، نزیکەی 36%ی خاکی سوریا لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکومەتی سوریادایە.

 بەشی زۆری ئەم ناوچانە لە باکووری وڵات و هاوسنووری تورکیان و لە ژێر کۆنترۆڵی چەند لایەنێکی جیاوازدان:

 ئۆپۆزسیۆنی سوریا (پشت ئەستوور بە تورکیا):

نزیکەی 11%ی خاکی سوریا کۆنترۆڵ دەکەن.

هێزە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆن (هەسەدە) و هاوپەیمانەکانیان:

نزیکەی 25%ی خاکی سوریا لە ژێر کۆنترۆڵی ئەواندایە.

هەروەها، بنکە سەربازییە بیانییەکان لە سەرانسەری سوریادا بڵاوبوونەتەوە، هەندێکیان پاڵپشتی حکومەتی سوریا دەکەن و هەندێکیشیان دژی وەستاون.

 هه‌لوێستى ئيسرائيل به‌رامبه‌ر به‌م دابه‌شبونه‌ چييه‌؟

ئيسرائيل لەپێناو "پاراستنی کەمینەکان" پێشنیاری دابەشکردنی سوریا دەکات بەسەر چەند کانتۆنێکدا، کانتۆنێک بۆ دروز و کانتۆنێک بۆ کورد. ئه‌وه‌شى ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ عه‌ره‌به‌كان. 

 ڕۆژنامەی ئیسرائیل هایۆم ئاماژە بەوە دەکات کە حکومەت و بەرپرسانی ئەمنی ئیسرائیل گفتوگۆی نهێنی دەکەن سەبارەت بە داهاتووی سوریا، لەوانە دەستپێشخەرییەک بۆ ئەنجامدانی کۆنگرەیەکی نێودەوڵەتی بۆ تاوتوێکردنی پێشنیارێک بۆ دابەشکردنی سوریا بەسەر ناوچەیەکی خۆبەڕێوەبردندا بە مەبەستی پاراستنی مافی هەموو کەمینە نەتەوەیی و تائیفی و ئایینییەکانی ئەو وڵاتە. 

ئەم پلانە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئیسرائیلەوە پێشنیار کراوە لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەشار ئەسەد.

 ئیسرائیل هێرشی ئاسمانی چڕی بۆ سەر دامەزراوە سەربازییەکان لە سەرانسەری سوریا دەستپێکردووە بە 
ئامانجی "لەناوبردنی چەکی ستراتیژی" لەو وڵاتەدا. 

دروزەکانی باشووری سوریا لە نزیک بەرزاییەکانی جۆلان دەژین و دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، هەندێک گرتە ڤیدیۆیی بڵاوبوونەته‌وە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن دروزەکانی سوریا ترسی خۆیان لە دەسەڵاتدارە نوێیەکانی سوریا دەردەبڕن و داوای لکاندنی ناوچەکانیان دەکەن بە ئیسرائیلەوە، بەڵام سەرکردەی دروزەکان ئەم بانگەشانەی ڕەتکردووەتەوە.

داهاتووی کورد لە سوریای داهاتووداکورد لە سوریا، سەرەڕای دەیان ساڵ سیاسەتی بە عەرەبکردنی ناوچە کوردنشینەکان و زوڵم و زۆری و حاشاکردن لە ناسنامە و شوناسی کوردییان لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتەوە، پێداگرییان لەسەر مانەوە لەسەر خاکی خۆیان کردووە و بە تەحەمولی گرتن و کوشتن و دەربەدەری و بەردەوامییان لە مافخوازی، گەلێ فیداکارییان کردووە هەتا خاک و ناسنامەی خۆیان بپارێزن.

 دوای ڕاپەڕینە جەماوەرییەکانی خەڵک لە سوریا، دەرفەتێکی باش دروست بوو تا کوردەکانیش بیر لە ئازادکردنی ناوچە دابڕاوەکانی کوردستان بکەنەوە. حکومەتی سوریا هێزەکانی لە بەشێک لە ناوچە کوردنشینەکان کشاندەوە و ڕادەستی "یەکینەکانی پاراستنی گەل" (یەپەگە)ی کرد. 

دواتر بەهۆی سەرهەڵدانی داعش، شەڕێکی قورس لەو ناوچانە دەستی پێکرد و کوردەکان لەگەڵ هاوپەیمانان توانییان بەسەر داعشدا سەرکەون و ناوچەیەکی بەرین لە سوریا بخەنە ژێر کۆنترۆڵی خۆیانه‌وه‌.

 ئەمەش دژکردەوەی تورکیای بەدوای خۆیدا هێنا و بە بیانووی بوونی پەکەکە لەو ناوچانە، تورکیا هێرشی کردە سەر عەفرین و کۆتایی بە دەسەڵاتی یەپەگە لەو ناوچەیەدا هێنا و مەترسیی لەسەر ناوچەکانی دیکەش دروست کردووە. لە ئێستادا، دوای کۆتاییهاتن بە شەڕی داعش و وەخۆکەوتنەوەی هێزی حکومەتی سوریا، داهاتووی کورد لە سوریا ڕووبەڕووی گۆڕانکاری دەبێتەوە. 

پێویستە کوردەکان بە جۆرێکی دیکە و ڕوانینێکی نوێوە بیر لە خۆیان و داهاتوویان بکەنەوە و لە جیاتی ڕوانینی تاک لایەنە، بیر لە هاوهەڵوێستی زیاتر بکرێتەوە هەتا لە ئەگەری هەر گۆڕانکارییەکدا بتوانن مافەکانیان بپارێزن.

داهاتووی دروزەکان تایفەی دروز لە سوریا، بەتایبەتی لە پارێزگای سوێدا، بەشێکی دانەبڕاون لە نیشتمانی یەکگرتووی سوریا و بە توندی دابەشبوون و جیابوونەوە ڕەتدەکەنەوە. 

ئەوان جەخت لەسەر پێویستی بەرقەراربوونی ئاسایش و سەقامگیری لە سەرتاسەری سوریا دەکەنەوە و داوای کاراکردنی ڕۆڵی وەزارەتی ناوخۆ لە پارێزگاکەیاندا دەکەن.

 دروزەکان نیشتمانێکیان دەوێت کە هەموو سورییەکان لەخۆ بگرێت و دوور بێت لە هەر جۆرە دەمارگیری و فیتنەیەک. 

هەرچەندە ئیسرائیل پێشنیاری دابەشکردنی سوریا و دروستکردنی کانتۆنێک بۆ دروزەکانی کردووە، بەڵام سەرکردەکانی دروز ئەم بانگەشانەیان ڕەتکردووەتەوە و 

جەختیان لە یەکپارچەیی خاکی سوریا کردووەتەوە. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە کە دروزەکان خوازیاری پاراستنی یەکێتی خاکی سوریان و نایانەوێت ببنە بەشێک لە دابەشبوونێکی ئەگەریى.

لە کۆتاییدا، دابەشبوونی سوریا وەک ئەگەرێکی ڕاستەقینە، وێنەیەکی ئاڵۆز و فرە ڕەهەند لە داهاتووی ئەم وڵاتە نیشان دەدات.

 ئەم دابەشبوونە تەنها لێکدانەوەیەکی تیۆری نییە، بەڵکو دەرئەنجامی کاریگەرییە جیۆپۆلەتیکییەکان، دەستێوەردانی هێزە نێودەوڵەتییەکان، و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە سروشتییەکان لەلایەن لایەنە جیاوازەکانەوەیە.

 بوونی ناوچەگەلێکی فراوان لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندی، کە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی پشتگیریکراو لە تورکیا و هێزە کوردییەکانەوە بەڕێوەدەبرێن، ئاماژەیەکی ڕوونە بۆ ئەم ئەگەرە. 

سیناریۆکانی داهاتوو، لە سەقامگیری سیاسییەوە تا شەڕی ناوخۆ و دابەشبوونی تەواو، پێویستی بە تێگەیشتنێکی قووڵ و مامەڵەیەکی وریایانە هەیە.

 بۆچوونە جیاوازەکان، وەک پێشنیاری ئیسرائیل بۆ دابەشکردنی سوریا بۆ کانتۆنەکان بە مەبەستی پاراستنی کەمینەکان، ئاڵۆزییەکە زیاتر دەکەن.

 هەرچەندە ئەم پێشنیارە لەلایەن هەندێک لایەنەوە ڕەتدەکرێتەوە، بەتایبەتی لەلایەن دروزەکانەوە کە جەخت لەسەر یەکپارچەیی خاکی سوریا دەکەنەوە، بەڵام بوونی ئەم جۆرە بیرۆکانە نیشانەی قووڵبوونەوەی کێشەکانە. لەم نێوەندەدا، داهاتووی کورد لە سوریا، کە مێژوویەکی دوور و درێژیان لە خەبات و قوربانیدان هەیە بۆ پاراستنی ناسنامە و خاکەکەیان، پێویستی بە ستراتیژێکی نوێ و هاوهەڵوێستی زیاتر هەیە بۆ دڵنیابوون لە پاراستنی مافەکانیان لە هەر گۆڕانکارییەکی داهاتوودا.

بە گشتی، داهاتووی سوریا لەبەردەم چەندڕێگایەکی چارەنووسسازدایە. 

دابەشبوون، هەرچەندە وەک چارەسەرێک بۆ قەیرانەکە پێشنیار دەکرێت، بەڵام دەکرێت سەرەتای قەیرانێکی نوێ و ئاڵۆزتر بێت.

بۆیە، چارەسەرێکی درێژخایەن پێویستی بە گفتوگۆیەکی نیشتمانی و نێودەوڵەتی هەمەلایەنە هەیە کە ماف و بەرژەوەندییەکانی هەموو پێکهاتەکان لەبەرچاو بگرێت و ئاسایش و سەقامگیری بۆ هەموو ناوچەکە دابین بکات.