نه‌وت و درۆن و موچه‌: سێكوچكه‌ى قه‌يران له‌ هه‌رێم

ئیرادە میدیا

لە ماوەی ڕابردوودا، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی چەندین هێرشی درۆنی بووەتەوە کە تیشکی خستووەتە سەر ژێرخانی نەوتی، بنکە سەربازییەکان، و تەنانەت ناوچە مەدەنییەکانيش. ئەم هێرشانە بوونەتە هۆی دروستبوونی نیگەرانییەکی زۆر سەبارەت بە ئاسایشی هەرێم و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی

 هێرشە درۆنییەکان لە هەرێمی کوردستان: ڕووداو و ئامانجەکان: 

لە ماوەی چەند هەفتەی ڕابردوودا، هەرێمی کوردستان بووەتە گۆڕەپانی چەندین هێرشی درۆنی. ئەم هێرشانە، کە بە درۆنی بۆمبڕێژکراو ئەنجام دەدرێن، ئامانجی جۆراوجۆریان هەبووە، لەوانە کێڵگە نەوتییەکان، دامەزراوە سەربازییەکان، و تەنانەت کەمپى ئاوارەکانيش. ئەمە ئاماژه‌يه‌كه‌ بۆ زیادبوونی ئاڵۆزییە ئەمنییەکان لە ناوچەکەدا و هەڕەشەیەکی جدییە بۆ سەر سەقامگیری هەرێم. یەکێک لە دیارترین ڕووداوەکان بریتی بوو لە هێرشکردنە سەر کێڵگەی نەوتی خورمەڵە لە هەولێر و کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە دهۆک. ئەم هێرشانە بوونەته‌ هۆی زیانگەیاندن بە ژێرخانی نەوتی و ڕاگرتنی کاتیی بەرهەمهێنان لە هەندێک لە کێڵگەکان. جگە لە کێڵگە نەوتییەکان، فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر و بنکە سەربازییەکانیش کراونەتە ئامانج، کە ئەمەش مەترسی لەسەر هاتوچۆی ئاسمانی و ئاسایشی سەربازی دروست دەکات. هەروەها، هێرشکردنە سەر کەمپی ئاوارەکان لە زاخۆ، لایەنی مرۆیی ئەم هێرشانە زیاتر دەردەخات و نیگەرانییەکی زۆری نێودەوڵەتی لێکەوتووەتەوە.

هه‌ڵوێستى لايه‌نه‌ فه‌رمييه‌كانى عێراق و هه‌رێم و ئه‌مه‌ريكا چييه‌؟

هەرچەندە لایەنە فەرمییەکانی هەرێم و عێراق بە فەرمی ئەنجامدەرانی ئەم هێرشانەیان ئاشکرا نەکردووە، بەڵام هەندێک لایەن، وەک وەزارەتی ناوخۆی هەرێم، گرووپەکانی سەر بە حەشدی شەعبییان تۆمەتبار کردووە. لە بەرامبەردا، حکومەتی عێراق ئەم تۆمەتانەی ڕەتکردووەتەوە و داوای بەڵگەی زیاتری کردووە. ئەم ناکۆکییە لە دیاریکردنی ئەنجامدەراندا، دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات و چارەسەرکردنی قورستر دەکات. کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەم هێرشانەی سەرکۆنە کردووە و داوای لە حکومەتی عێراق کردووە کە دەسەڵاتی خۆی بەکاربهێنێت بۆ ڕێگریکردن لەم هێرشانە و پاراستنی سەروەری عێراق و هەرێمی کوردستان. 

زیانە ئابوورییەکان و پرسی شەفافییەتی داهات

 هێرشە درۆنییەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان، هەرچەندە زیان بە ژێرخانی نەوت دەگەیەنن و دەتوانن ببنە هۆی ڕاگرتنی کاتیی بەرهەمهێنان، بەڵام شاره‌زايان پێيان وايه‌ ئەم زیانانە بە تەواوی هۆکاری کەمبوونەوەی داهاتی هەرێم نین. لە ڕاستیدا، کێشەی سەرەکی نەبوونی شەفافیەت و دیارنەمانی داهاتە نه‌وتى و ننەوتییەکانە. حکومەتی هەرێم بەردەوام باس لە کەمبوونەوەی داهات دەکات، بەڵام زانیاری ورد و ڕوون لەسەر بڕی داهات و خەرجییەکان ناخاته‌ ڕو. ئەمەش وایکردووە کە گومان لەسەر ئیدارەدانی داهاتەکان دروست بێت و لێكۆڵينه‌وه‌ له‌وه‌ بکرێت کە داهاتی پێویست هەیە بەڵام بە شێوەیەکی ناڕوون بەڕێوەدەبرێت. کاریگەری هێرشە درۆنییەکان لەسەر وەبەرهێنانی دەرەکی و متمانەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بە ژینگەی وەبەرهێنانی هەرێم، لە کاتێکدایە کە هەرێم خۆی بەدەست کێشەی نەبوونی شەفافیەت و یاسای نەوت و گازەوە دەناڵێنێت. ئەمەش وادەکات هەرێم کەمتر سەرنجڕاکێش بێت بۆ وەبەرهێنەران، نەک تەنها بەهۆی هێرشەکانەوە، بەڵکو بەهۆی نەبوونی ژینگەیەکی یاسایی و ئابووریی ڕوون و متمانەپێکراو. حکومەتی هەرێم بەردەوام داوای هاوکاری نێودەوڵەتی دەکات بۆ پاراستنی کەرتی وزە، بەڵام پێویستە لە ناوخۆشدا هەنگاوی جددی بنێت بۆ چاکسازی و شەفافیەت لەم کەرتەدا.

ڕای گشتی و بارودۆخی دابەشکردنی مووچە:

 قەیرانێکی دروستکراو دابەشنەکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بۆ نزيكه‌ى سێ مانگ درێژ كرده‌وه‌ كه‌ بووەتە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتییەکی بەرفراوان و قووڵ لەناو خەڵکدا. حکومەتی هەرێم بەردەوام هۆکاری دواکەوتنی مووچە دەگەڕێنێتەوە بۆ نەبوونی داهات و کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر پرسی نەوت و بودجە. بەڵام، ڕای گشتی قسه‌يه‌كى ترى بۆ وتن هه‌يه‌ و ده‌ڵێت " ئەمە تەنها پاساوێکە بۆ شاردنەوەی کێشە قووڵه‌كانى ئیدارەدانی خراپ و نەبوونی شەفافیەت لە داهاتەکاندا. زۆرێک لە هاووڵاتیان و چاودێرانی سیاسی پێیانوایە کە حکومەتی هەرێم بە باشی مامەڵەی لەگەڵ دۆخی ئابووریدا نەکردووە و نەیتوانیوە سەرچاوەکانی داهات هەمەچەشن بکات، بەڵکو بەردەوام بووە لە پشتبەستنی تەواو بە نەوت و بەڕێوەبردنی بە شێوەیەکی ناڕوون.

خه‌ڵك متمانه‌ى به‌ حكومه‌ت نه‌ماوه‌

هێرشە درۆنییەکان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان، هەرچەندە زیانی ئابوورییان هەیە، بەڵام بەشێک لە خەڵک پێیانوایە کە ئەمە ناتوانێت بە تەواوی هۆکاری دواکەوتنی مووچە بێت، بەڵکو کێشەکە لە نەبوونی پلانێکی تۆکمە و شەفافیەتە لە داهاتەکاندا. کاریگەرییەکانی دواکەوتنی مووچە لەسەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵک کارەساتبارە. بازاڕەکان سست بوون و توانای کڕینی هاووڵاتیان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە، کە ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر گەشەی ئابووری هەرێم هەیە. لایەنە سیاسییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بەردەوام داوای چارەسەرێکی خێرا و بنەڕەتی دەکەن بۆ کێشەی مووچە و جەخت لەوە دەکەنەوە کە مووچە مافێکی سەرەکی فەرمانبەرانە و نابێت بکرێتە قوربانی ململانێ سیاسییەکان یان نەبوونی شەفافیەت. ئەم دۆخە نائارامە، متمانەی خەڵکی بە حکومەت کەمکردووەتەوە و داوای چاکسازی ڕیشەیی و شەفافییەتی تەواو دەکەن لە بەڕێوەبردنی داهاتەکاندا، بەتایبەتی داهاتی نەوت کە سەرچاوەی سەرەکی قەیرانەکەیە. بۆيه‌ هەرچەندە  هێرشه‌ درۆنييه‌كان هەڕەشەیەکی ئەمنیی جدین، بەڵام نابێت ببنە پاساوێک بۆ شاردنەوەی کێشە بنه‌ڕه‌تي و به‌رژه‌وه‌ندييه‌ تايبه‌ته‌كان كه‌ ساڵه‌هايه‌ بون به‌ شرپه‌نجه‌و  له‌ كۆڵى ميله‌ت نابنه‌وه‌. کاریگەری ڕاستەوخۆی ئەم هێرشانە لەسەر ئابووری هەرێم، بەتايبه‌تى داهاتى نه‌وت كه‌ سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كى قه‌يرانه‌كه‌يه‌. 

دوباره‌بونه‌وه‌ى ئه‌م هێرشانه‌ هه‌رچه‌نده‌ هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى ئه‌منى جدين بەڵام نابێت ببنە پاساوێک بۆ شاردنەوەی کێشە قووڵه‌كانىی ئابووری و نەبوونی شەفافیەت لە هەرێمدا.

 کاریگەری ڕاستەوخۆی ئەم هێرشانە لەسەر ئابووری هەرێم، بەتایبەتی لەسەر کەرتی نەوت، بوونی هەیە، بەڵام کێشەی سەرەکی لە دیارنەمانی داهات و نەبوونی شەفافیەتە لە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکاندا. ئەمەش وایکردووە کە قەیرانی مووچە ببێتە قەیرانێکی دروستکراو و ناڕەزایەتییەکی بەرفراوان لەناو خەڵکدا دروست بکات. لەسەر ئاستی ناوخۆیی، حکومەتی هەرێم دەبێت بە خێرایی و بە شەفافیەتەوە هەنگاو بنێت بۆ هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات و کەمکردنەوەی پشتبەستنی بە نەوت. ئەمە دەکرێت لە ڕێگەی پەرەپێدانی کەرتی کشتوکاڵ، گەشتیاری، و پیشەسازییەوە بێت، بەڵام لەگەڵیدا پێویستە چاکسازی ڕیشەیی لە سیستەمی ئابووریدا بکرێت. گرنگترین هەنگاو بریتییە لە جێبەجێکردنی شەفافییەتی تەواو لە داهات و خەرجییەکاندا، بەتایبەتی داهاتی نەوت، بۆ ئەوەی متمانەی خەڵک بە حکومەت بگەڕێتەوە و کۆتایی بە گومانەکان بهێنرێت. چارەسەرکردنی کێشەی مووچە، کە مافێکی سەرەکی فەرمانبەرانە، دەبێت لە پێشینەی کارەکانی حکومەت بێت و نابێت بکرێتە قوربانی ململانێ سیاسییەکان یان نەبوونی شەفافیەت. له‌سه‌ر ئاستى نيوده‌وڵه‌تى پێوسته‌ جكومه‌تى هه‌رێم و  حکومەتی فیدراڵی عێراق بە هاوکاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەوڵی جددی بدەن بۆ ڕاگرتنی ئەم هێرشانە و پاراستنی سەقامگیری ئەمنی. بەڵام لەگەڵیدا، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێت فشار بخاتە سەر حکومەتی هەرێم بۆ جێبەجێکردنی چاکسازی و شەفافیەت لە کەرتی نەوت و گازدا. سەقامگیری هەرێمی کوردستان تەنها بە پاراستنی لە هێرشە دەرەکییەکان بەدەست نایەت، بەڵکو بە دابینکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری و شەفافیەت لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا دێت. تەنها بە یەکگرتوویی ناوخۆیی و کارکردنی پێکەوەیی لەسەر بنەمای شەفافیەت و لێپرسینەوە، دەتوانرێت ئەم ئاڵنگارییانە تێپەڕێنرێن و ئاسایش و خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیان دابین بكرێت.