هەڵبژاردنی داهاتوى عێراق.. کارتی فشار یان مانۆڕی سیاسی؟

پاش ئەوەى بڕیاردرا لە رۆژى 11ى تشرینى دوەمى ئەمساڵدا هەڵبژاردنى پەرلەمانیى لە عێراق بەڕێوەبچێت بەڵام لە سەروبەندى ئەم پێشهاتە سیاسیى و سەربازییەى ئێستا ناوچەكەى گرتۆتەوە، بەتایبەت هێرشەكانى ئێران و ئیسرائیل بۆ سەر یەكدى، ئەم بابەتە چەد پرسیارێكى گرنگ دەوروژێنێت لە چەشنى؛ ئایا ئەم هەڵبژاردنە پێشوەختانە مەبەست لێی فشارە بۆ سەر حکومەتەکەی محەمەد شەییاع سودانی یان مانۆڕێکی سیاسییە بۆ دوبارە دانانی یاساکانی یارییەکە لەو وڵاتەدا؟. ئایا ئەو حزبە باڵادەستانەى شیعە لە ئەگەریى كەوتنى عێراق دا بەردەوام دەبن لە پرۆسەى سیاسى یان سەركردەكانیان دادگایى دەكرێن؟ و ئایا كورد هەر وەك ساڵانى رابردو بە لاوازیى دەمێنێتەوە یان تەرازوى روداوە سیاسییەكان و ئیمتیازەكان بە لاى كورد دا لاسەنگ دەبێت؟.

ئەوەى لەم راپۆرتەدا گرنگە بیخەینەڕو بەستنەوەى هەڵبژاردنەكانى داهاتوە بەم پێشهاتە سەربازییەى ئێستاى نێوان ئێران و ئیسرائیل، لەگەڵ چەند پرسێكى دەستورى و لۆجستى و رێگرییەكانى تایبەت بە چاكسازیى، ئەگەرچى لە ئێستادا دەنگۆى راگرتنى جەنگەكە لەلایەن ئەمریكاوە و لە زارى ترەمپ-ەوە باسى لێوەدەكرێت.

ئەگەر ئێران بڕوخێت، هەڵبژاردن سازدەكرێت؟

پرسى سازدان وئەنجامنەدانى هەڵبژاردن و هێڵە گشتییەكانى داڕشتنەوەى سیاسەتى سەرجەم حزبە عێراقییەكان تا رادەیەكى زۆر وابەستەیە بە مانەوە یان روخانى دەسەڵاتى ئێرانەوە.

ئەگەر گریمانەى روخانى ئێران بكرێت، ئەوا پێدەچێت ئەمریكا لە رێگەى پرۆژەیاسایەكەوە حزبە شیعە هاوپەیمانەكانى ئێران بخاتە لیستى تیرۆرەوەو دواجار دادگاییان بكات و یان پێدەچێت لە ئەگەرى بەشداریكردنیان لە شەڕى نێوان ئیسرائیل و ئێران دا بەتایبەتى ئەگەر بەرژەوەندییەكانى ئەمریكا بكەنە ئامانج، ئەوا دور نییە لە رێى پلان و هێرشە ئاسمانییەكانى ئیسرائیلەوە سەرجەم ئەو سەركردە شیعییانەى هاوپەیمانى ئێران یەك لە دواى یەك لەناوببرێن.

ئەگەر سیستمى حوكمڕانيى ئێستاى ئێران نەڕوخێت

لە حاڵەتێكى لەوجۆرەدا؛ پاش ئەوەى دەستى ئێران لەناوچەكەدا دەبڕدرێت و خەونى ئیمپراتۆریەتى فارس بەتەواوى دەپوكێتەوەو دەسەڵاتدارانى تاران هەر پێنچ پایتەختەكەى پێشو لەدەستدەدەن؛ كە لە كەناڵەكانى راگەیاندنەوە بەرپرسانى ئەو وڵاتە دەیانوت؛ بەشانازییەوە حوكمى پێنچ پایتەخت دەكەین، وەك ئاماژەیەك بۆ شارەكانى (بەغدا، دیمەشق، بەیروت، سەنعا، و غەززە)، ئەگەرچى غەززە وەك پایتەخت نەناسێنراوەو قودس لەسەر كاغەز وەك وەهمێك پایتەختى فەلەستینە، ئەوا ئەو كاتە حزبە شیعییەكانى عێراق لە باشترین حاڵەتدا و بەوپەڕى شەرمنییەوە بەبێ ئەوەى جارێكى تر بتوانن بە ئاشكرا دژایەتى كورد و سوننە بكەن، دەچنە نێو هەڵبژاردنێكى ساردو بێ جوڵەوە.

 لێدوانى پێشوى بەرپرسانى عێراق لەسەر هەڵبژادن چی بو؟

 محەمەد حەلبوسی، سەرۆکی پێشوی پەرلەمان لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا لە رۆژى 20ی ئەیلولى ساڵى 2024 ئەوەى دوپاتكردەوە کە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە مانگی نیسان یان ئایاری 2025 ئەنجامدەدرێت و ئاماژەی بەوەدا کە ئەو هەڵبژاردنانە بونەتە پابەندکەر بە پێی ئەو پلاتفۆرمە وەزارییەی کە پەرلەمان پەسەندی کردوە، بەڵام قسەكەى حەلبوسى نەهاتەدى و دواجار بەروارێكى تر بۆ هەڵبژاردنەكان دانرا.

 هاوكات، نوری مالیکی، سەرۆکی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، داوایکرد هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدرێت، ئەمەش لە کاتێکدایە کە کێشە سیاسییەکانی بەردەم محەمەد شەییاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی ئێستا بەهۆی دۆسیەی "تۆڕی گوێگرتن لە تەلەفۆن" کە محەمەد جوحی یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی بەشی کارگێڕیی لە دیوانی ئێستای سەرۆک وەزیران و سکرتێری تیمی حکومەت و بەرپرسی پەیوەندیکردن لەگەڵ پەرلەمانتاران؛ تێوەگلاوە، بۆتە كێشەیەكى گەورە لەنێو گۆڕەپانى سیاسى شیعەدا.

بەرنامەی گشتی حکومەتەکەی سودانی کە لە 27ی تشرینی یەکەمی 2022 لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە پەسەندکرا، کۆمەڵێک بڕگە و تەوەر لەخۆدەگرێت، کە دیارترینیان چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیریی و چارەسەرکردنی هەژاری و بێکاریی و دەستپێکردنەوەی کارکردن لەسەر پڕۆژە گرنگەکان و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵییە، وبڕگەیەک لەخۆدەگرێت کە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیی دیاری دەکات.

هەڵبژاردنەكە لە روى دەستورییەوە

هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمانی عێراق مەرجێکی دەستورییە، بەو پێیەی وادەکەى بەپێی ماددەی 62ی دەستوری عێراق دیاریکراوە، کە تێیدا هاتوە؛ هەڵبژاردنی گشتی دەبێت چوار ساڵ دوای یەکەم دانیشتنی پەرلەمان ئەنجام بدرێت، بە پشتبەستن بەم مادەیە 45 ڕۆژ لەم ماوەیە كەمكراوەتەوە، چونكە سەرەتا وادەى هەڵبژاردن بۆ 25ی تشرینى یەكەم دیاریكرابو، بەڵام ئێستا كە رۆژى 11ى تشرینى دوەم دانراوە واتا 17 رۆژى تر لە 45 رۆژەكەى پێشو كەمدەكرێتەوەو دەبێتە 28 رۆژ.

لەلایەكى ترەوە، خاڵێكى ترى لاوازى هەڵبژاردنەكە سەرلەنوێ دوپاتكردنەوەى بەشدارینەكردنى رەوتى سەدرە، كە ئەوەش پێدەچێت ئەنجامدانى هەڵبژاردنەكان شكست پێبهێنێت.

ئاستەنگی تەکنیکی و لۆجستی

دورەید تۆفیق پسپۆڕی هەڵبژاردن، لەلێدوانێكى دا بۆ كەناڵى ئەلجەزیرە ئەوەى ئاشكراكرد، کە وادەی هەڵبژاردن وادەیەکی دیاریکراوی دەستورە و بەبێ ڕەزامەندی خودی ئەنجومەنی نوێنەران ناتوانرێت بەرەو پێشەوە بچێت.

 تۆفیق، لەو لێدوانەیدا ئاماژەى بەوەشدا كە کۆمەڵێک بەربەستی تەکنیکی و لۆجستی هەن ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە قورس دەکەن، یەکەمیان تۆمارکردنی دەنگدەرانی نوێیە کە ئەمساڵ تەمەنیان دەبێتە 18 ساڵ، چونكە ئەم دەنگدەرە نوێیانە پێویستیان بە نوێکردنەوەی داتای بایۆمەتری و چاپکردنی ناسنامەی هەڵبژاردنەکانیان هەیە، ئەمەش پێویستی بە کات و هەوڵی بەرچاو هەیە کە ڕەنگە لە ماوەی دياريكراودا بەس نەبێت.

بەربەستێکی دیکە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت، بە وتەی تۆفیق، بەرواری پێشنیارکراوی هەڵبژاردنەکانە، كە تا ئێستا بەهۆى شەڕى نێوان ئیسرائیل و ئێرانەوە نازانرێت دۆخەكە بە چى دەگات.

ڕێگریکردن لە پڕۆژەکانی چاکسازيی

لای خۆیەوە عەدنان ئەلعەرەبی؛ توێژەری ئەکادیمی و سیاسی پێیوایە حکومەتەکەی محەمەد شەییاع سودانی پێشکەوتنی بەرچاوی لەسەر ئەرزى واقیع بەدەستهێناوە، چونكە سەرەڕای ئەو تەحەددایانەی ڕوبەڕوی دەبێتەوە لەلایەك، ناکۆکییە سیاسییەکانی دەوروبەریشى لەلایەكى ترەوە هێندەى تر كاریگەرن و دەبنە رێگر لەبەردەم پرۆژەكانى چاكسازیى ماوەى حوكمڕانییەكەى.

ئەلعەرەبی لە لێدوانێکیدا بۆ میدیا عێراقییەكان ڕایگەیاند، حکومەت تەنها ماوەیەکی تاڕادەیەک کورتى لەبەردەم ماوە، ئەمەش بەو مانایەیە کە پڕۆژەی دواکەوتو پێویستی بە کات و وادەیەک هەیە بۆ جێبەجێکردن، دوپاتیشی کردەوە کە لە ئێستادا هەڵبژاردنی پێشوەختە پێویست نییە، بەتایبەتی کە حکومەت هێشتا لە سەرەتای پرۆسەی چاکسازییەکەیدایە و داواکاری بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە ڕەنگە ببێتە ڕێگر لەبەردەم هەوڵەکانی بۆ گەیشتن بە سەقامگیريی و گەشەسەندن.

ئەو توێژەرە سیاسییە رونیشیكردەوە؛ وڵاتانی دەوروبەری عێراق پێیانوایە ئەم حکومەتە ئامادەیی خۆی نیشانداوە بۆ کارکردن لەگەڵیان و پتەوکردنی پەیوەندییە دو قۆڵییەکان، ئەمەش وایان لێدەکات تامەزرۆی بەردەوامی بدەن لە ئایندەیەکی نزیکدا. ئاماژەی بەوەشکرد، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی حکومەت باش و سەقامگیرن، ئەمەش توانای گەیشتن بە گەشەپێدان و چاکسازییە پێویستەکان بەرزدەکاتەوە.

هەنگاوێک بۆ دوبارە بنیاتنانەوەی متمانە

 لای خۆیەوە موجاشع ئەلتەمیمی، سیاسەتمەدارێکی نزیک لە ڕەوتی سەدر، رایەكى پێچەوانەى هەیەو ئەوەى خستۆتەڕو كە ئەم هەڵبژاردنانە تەنیا هەنگاوێک نییە بەرەو باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان، بەڵکو پێویستییەکە بۆ چارەسەرکردنی چەندین بابەتی پەیوەست بە گەندەڵی و بابەتە ئابورییەکان و خزمەتگوزارییەکان. هاوكات راشیگەیاند، حکومەتی ئێستا و حکومەتەکانی پێشو لەسەر بنەمای کۆدەنگی بنیاتنراون، ئەمەش گەندەڵی و قەیرانە ئابورییەکانی توندتر كردۆتەوە، لەبەرئەوە هەڵبژاردنی پێشوەختە هەنگاوێکە بەرەو بنیاتنانەوەی متمانە و گەیشتن بە شەفافیەت و دادپەروەری ئابوری.

ئەو سیاسەتمەدارەى نزیك لە رەوتى سەدر؛ وایدەبینێت كە لە ڕێگەی هەڵبژاردنی داهاتوەوە، دەتوانرێت حکومەتێکی زۆرینەی نیشتمانی پێکبهێنرێت و سەرۆکوەزیران بتوانێت خۆی لە کۆت و بەندەکانی تەوافوق ڕزگار بکات و پلان و بەرنامەی گەورە و بەمەبەست جێبەجێ بکات. ئاماژەی بەوەشکرد، هەڵبژاردنی پێشوەختە لە بەرنامەی حکومەتدا جێگیرکراوە، ئەمەش وایکردوە ببێتە یاسایەکی پابەندکەر بۆ حکومەت، واتە دەتوانرێت هەڵبژاردن پێش وادەی فەرمی خۆی ئەنجامبدرێت.