ڕیشه‌ مێژوییه‌كانی پرسی كشمیر و ناكۆكی نێوان هند و پاكستان

ئیرادە میدیا

ڕه‌گی كێشه‌ مێژوییه‌كانی نێوان هندستان و پاكستان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی 1947 و سه‌ربه‌خۆبوونی هندستان له‌ كۆڵۆنیالیزمی به‌ریتانی و دواتر دابه‌شبوونی وڵاته‌كه‌ و جیابوونه‌وه‌ی پاكستان، له‌و ده‌مه‌وه‌ كێشه‌ی هه‌رێمی كشمیر و جاموا بۆته‌ جێگای ناكۆكی نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌ و ناوبه‌ناو سه‌رهه‌ڵده‌داته‌وه‌، له‌وانه‌ جه‌نگی هند-پاكستان له‌ ساڵی 1965 و 1999دا.

له‌ كاتی سه‌ربه‌خۆبوونی هندستان و دابه‌شبوونی وڵاته‌كه‌ به‌سه‌ر هندی زۆرینه‌ هندۆس و پاكستانی زۆرینه‌ موسڵماندا، هه‌رێمی جاموا (جه‌مون) و كشمیری زۆرینه‌ موسڵمانیش له‌ ژێر فه‌رمانڕه‌وایی "میهراجا هاری سینگ"دا بوو كه‌ پیاوێكی هندۆس و له‌ به‌ربابێكی فه‌رمانڕه‌وایانی ناوچه‌كه‌ بوو، "هاری سینگ" ئاره‌زووی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه‌ فه‌رمانڕه‌واییه‌كه‌ی به‌سه‌ربه‌خۆیی بمێنێته‌وه‌ و نه‌بێته‌ به‌شێك له‌ هیچ كام له‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌، به‌ڵام به‌خێرایی دۆخه‌كه‌ی له‌ده‌ست ده‌رچوو، به‌تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی پاكستان هانی خێڵه‌ موسڵمانه‌كانی سه‌رسنووری پاكستان و ئه‌فغانستانی دا تا هێرش بكه‌نه‌ سه‌ر ئه‌و فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه‌، به‌مشێوه‌یه‌ هاری سینگ ناچار بوو داوای به‌هاناوه‌چوون له‌ هندستان بكات، به‌ڵام به‌پێی یاسا ده‌بوو بۆ هه‌ر ده‌ستتێوه‌ردانێكی ده‌ره‌كی، قایل بێت به‌وه‌ی واژۆی ئه‌وه‌ بكات هه‌رێمه‌كه‌ به‌شێكه‌ له‌ خاكی هند، به‌مشێوه‌یه‌ هندستان ده‌ستێوه‌ردانی كرد و هێرشی خێڵه‌ موسڵمانه‌كانی ڕاگرت، به‌ڵام بوو به‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانی ناكۆكی نێوان ئه‌و وڵاته‌ و پاكستان، به‌مشێوه‌یه‌ كێشه‌یه‌كی مێژووی له‌چاره‌سه‌رنه‌هاتوو هاته‌ ئاراوه‌.

له‌ هێرشی چه‌كداره‌ خێڵه‌كییه‌ موسڵمانه‌كان و پاكستاندا به‌شێك له‌ هه‌رێمه‌كه‌ كه‌وته‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی پاكستان، و دوای به‌رده‌وامی شه‌ڕ، نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ كۆتاییه‌كانی ساڵی 1948دا پرۆسه‌ی ئاشته‌وایی له‌نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌ی پێكهێنا. به‌ فه‌رمی هه‌رێمه‌كه‌ دابه‌شی سه‌ر ئه‌و دوو وڵاته‌ بوو، به‌ڵام له‌ساڵی 1962 دا دوای هه‌ڵگیرسانی جه‌نگی نێوان هند و چین، چین ده‌ستی به‌سه‌ر پارچه‌یه‌ك له‌ خاكی ئه‌و هه‌رێمه‌دا گرت، به‌مشێوه‌یه‌ هه‌رێمه‌كه‌ بوو به‌سێ پارچه‌وه‌ و دابه‌شی سێ وڵات بوو.

ئێستا ئه‌و هه‌رێمه‌ 55% له‌ژێر ده‌ستی ده‌وڵه‌تی هنددایه‌و، 30% له‌ ژێر ده‌سه‌ڵاتی پاكستان، و 15% له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی چیندایه‌.

خاكی هه‌رێمی كشمیر زیاتر له‌ 220000 كم2، دانیشتوانه‌كه‌ی به‌ پێی خه‌ڵمڵاندن زیاتره‌ له‌ 15ملیۆن كه‌س، نزیكه‌ی 12 ملیۆنی له‌ ناوچه‌ی جاموا و كشمیری هندیدا ده‌ژین، هه‌روه‌ها ناوچه‌ی ئازاد كشمیری پاكستانیش نزیكه‌ی چوار ملیۆن دانیشتوانی لێ ده‌ژین، ناوچه‌ی گه‌ڵگێت و باڵتیستان كه‌ له‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایی چیندایه‌ نزیكه‌ی دوو ملیۆن دانیشتوانی هه‌یه‌.

هه‌رچه‌نده‌ دانیشتوانی كشمیر دابه‌شبوون به‌سه‌ر نه‌ژاد و ئایینی جیاوازدا، به‌ڵام هه‌موویان له‌ڕووی كولتوورییه‌وه‌ سه‌ر به‌هه‌رێمی كشمیرن، و به‌شی هه‌ره‌زۆریان به‌ زمانی كشمیری ده‌ئاخڤن كه‌ لقێكی زمانییه‌ سه‌ر به‌ زمانه‌كانی هندۆئارییه‌.

سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هه‌ریه‌كه‌ له‌و سێ ده‌وڵه‌ته‌ به‌ڵگه‌ی هه‌مه‌جۆر له‌باره‌ی خاوه‌ندارێتی و ڕه‌وایه‌تی مێژووی و نه‌ژادی و ئایینی و كولتووری ده‌خه‌نه‌ ڕوو بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌و هه‌رێمه‌ یان به‌شێكی مه‌زنی ئه‌و هه‌رێمه‌ بۆسه‌ر وڵاته‌كانیان، به‌ڵام به‌لای پاكستانیشه‌وه‌ ئه‌وه‌ی وای كردووه‌ كه‌ نه‌توانێت به‌ ئاسانی ده‌ستبه‌رداری ئه‌و هه‌رێمه‌ ببێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ زۆرینه‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی موسڵمانی سوننین، به‌ پێی خه‌مڵاندنه‌كان ڕێژیان زیاتره‌ له‌ 80% دانیشتوانی ئه‌و ناوچه‌یه‌، هه‌روه‌ك له‌و هه‌رێمه‌دا له‌پاڵ موسڵمانی سوننیدا كه‌مینه‌یه‌كی شیعه‌ش هه‌یه‌ به‌تایبه‌ت له‌ناوچه‌ی گه‌ڵگێت و باڵتیستان، هه‌روه‌ها نه‌ژادی به‌ڵتی، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ ڕێژه‌یه‌كی به‌رچاوی هندۆس و سیخ به‌تایبه‌ت له‌ جاموا، هه‌روه‌ك له‌ لداخ بوزی و موسڵمانی شیعه‌ پێكه‌وه‌ ده‌ژین.

له‌ ساڵی 2019دا هندستان ده‌ستووری هه‌مووار كرده‌وه‌ و مادده‌ی 370 ده‌ستووره‌كه‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ كه‌ تایبه‌ت بوو به‌ ئیداره‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری هه‌رێمی جاموا و كشمیر، ئه‌م هه‌نگاوه‌ی هندستان، ناڕه‌زایه‌تییه‌كی توندی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تی لێكه‌وته‌وه‌، لای خۆیه‌وه‌ پاكستان به‌توندی گۆڕینی دۆخی یاسایی هه‌رێمی نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆ و ئیداره‌ی خۆسه‌ری كشمیری ڕه‌ت كرده‌وه‌، ئه‌و هه‌نگاوه‌ی هندستانیشی وا پێناسه‌ كرد كه‌ هه‌وڵێكه‌ بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كشمیر و داگیركردنی ته‌واوه‌تی هه‌رێمه‌كه‌، هه‌روه‌ك چین به‌توندی هه‌ر هه‌نگاوێكی له‌وشێوه‌یه‌ كه‌ ببێته‌ هۆی نزیكبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیی هند له‌ سنووری وڵاته‌كه‌ی ڕه‌تكرده‌وه‌، هه‌روه‌ها نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌مریكا و وڵاتانی ئه‌وروپی ئه‌م هه‌نگاوه‌ی هندستانیان وا لێكدایه‌وه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆی زیاتر ئاڵۆزكردنی دۆخی مرۆیی ناوچه‌كه‌ و داوای دانبه‌خۆداگرتنیان له‌ هه‌موو لایه‌ك كرد.

هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری له‌ كشمیر ڕێگه‌ خۆش ده‌كات بۆ ئازادی زیاتر ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیی هند، و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌و هه‌رێمه‌، هه‌روه‌ك ئیتر هاوڵاتیانی ته‌واوی هندستان مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ له‌ هه‌رێمه‌كه‌دا ببنه‌ خاوه‌نی موڵك و ماڵ.

هه‌رچه‌نده بۆ چاره‌سه‌ركردنی پرسی كشمیر نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ ساڵی 1949ه‌وه‌ بڕیاری ئه‌نجامدانی گشتپرسی داوه‌، تا دانیشتوانی ئه‌و هه‌رێمه‌ خۆیان بڕیار له‌ چاره‌نووسی خۆیان بده‌ن، به‌ڵام تا ئێستا و دوای تێپه‌ڕبوونی زیاتر له‌ حه‌فتا ساڵ گشتپرسی ئه‌نجام نه‌دراوه‌، و مانه‌وه‌ی ئه‌و كێشه‌یه‌ش به‌ چاره‌سه‌رنه‌كراوه‌یی ناوبه‌ناو ده‌بێته‌ هۆی سه‌رهه‌ڵدانی پێكدادانی سه‌ربازی له‌سه‌ر سنووره‌كان، به‌تایبه‌ت له‌نێوان هه‌ردوو وڵاتی پاكستان و هندستاندا.

هێرشی تیرۆرستی 22ی نیسانی ئه‌مساڵ بۆ سه‌ر كۆمه‌ڵێك له‌ گه‌شتیارانی هندۆسی له‌ ناوچه‌ی به‌هڵجامی كشمیر كه‌ تێیدا 26 گه‌شتیار گیانیان له‌ده‌ستدا، ناكۆكییه‌كانی نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌ی زیندووكرده‌وه‌، هه‌رزوو حكومه‌تی هندیی، پاكستانی تۆمه‌تباركرد به‌ ئه‌نجامدانی ئه‌و هێرشه‌، به‌و پێیه‌ گروپی "جه‌یشی موحه‌مه‌د" پێی هه‌ستاون و هندستانیش به‌رده‌وام پاكستانی به‌ یارمه‌تیدانی ئه‌و گروپه‌ ئیسلامییه‌ ڕادیكاڵه‌ تۆمه‌تبار كردووه‌، هه‌رچه‌نده‌ پاكستان ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی ڕه‌تكرده‌وه‌، به‌ڵام هه‌رزوو حكومه‌تی هند بڕیاری تۆڵه‌كردنه‌وه‌ی داو، له‌و كاته‌وه‌ پێكدادانی سه‌ربازی له‌نێوان ئه‌و دوو وڵاته‌دا دووباره‌ سه‌ریهه‌ڵداوه‌ته‌وه‌.

وادیاره‌ پێكدادانه‌ سه‌ربازییه‌كانی ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌ خاوه‌ن چه‌كی ناوه‌كییه‌ ته‌نیا له‌سه‌ر سنووره‌كان ڕانه‌وه‌ستاوه‌ و به‌شێك له‌ خاكی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی گرتۆته‌وه‌، به‌مه‌ش مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر ئاستی جیهان دروست كردووه‌، پرسی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئایا ئه‌مجاره‌ دۆخه‌كه‌ له‌ده‌ست ده‌رده‌چێت و ململانێكه‌ ئاستێكی تری مه‌ترسیدار و خوێناوی به‌خۆیه‌وه‌ نابینێت؟ یاخود نێوه‌ندگیری نێوده‌وڵه‌تی ئه‌مجاره‌ش ده‌توانێت دووباره‌ دۆخی هه‌ڵواسراوی ئه‌و هه‌رێمه‌ ئاسایی بكاته‌وه‌؟